Burcu Burcu
İstanbul Tarihi Yarımada’da, yüzyıllar boyunca kentin ekonomik, toplumsal ve kültürel kalbi Eminönü Hanlar Bölgesi’ndeki yapılardan biri Büyük Valide Han. Çakmakçılar Yokuşu ve Fırıncılar Yokuşu arasında, yanında yöresindeki her yapı gibi Eminönü’nden Beyazıt’a tırmanan tepenin topografyasına uyum sağlamış, o yokuşlara göre konumlanmış.
Hanı, IV. Murat’ın (1623-1640) annesi Kösem Sultan inşa ettirmiş. Evliya Çelebi o dönemde hanın 300 odası, ortasında bir cami-i şerifi, develiği, at ve katır ahırı da olduğundan bahsediyor. Geçen yaklaşık 400 yılda elbette özgün yapısında bir takım kayıplar olmuş. 1926 yılında örneğin, yapının Fırıncılar yokuşuna bakan “Han-ı Sagir” bölümü çökmüş. Ama hepsinden önemlisi, her dönemde kullanılmış. Bugün çoğunluğunu şapkacıların oluşturduğu giyim toptancılarının ticarethanesi olmuş.
400 yıldır kullanımda olan, içindeki insan nefesinin ve telaşının hiç eksilmediği dünyada kaç yapı var?
Ne olmuş, ne oluyor, ne olacak?
Valide Han, belki de bu özelliğiyle bir grup akademisyenin projesine konu oldu. Yıldız Teknik Üniversitesi’nin (YTÜ) İnsan ve Toplum Bilimleri Bölümü tarafından başlatılan, TÜBİTAK destekli “Büyük Valide Han: Kültürel ve Toplumsal Belleği İnceleme, Dokümantasyon ve Yazılım Projesi”ni yaptı. Mimar, sanat tarihçisi, sosyolog ve antropologlardan oluşan ekip, her döneme uyum sağlayan bu kültür varlığının geçmişine ışık tuttu, geleceğine dair sorular ortaya koydu. “Handa ne olmuş, ne oluyor ve ne olacak” dedi.
Prof. Dr. Ayşegül Baykan, Doç. Dr. Belkıs Uluoğlu, Yrd. Doç. Dr. Zerrin İren Boynudelik ve Öğr. Gör. Burak Sevingen Valide Han’la her kaynağa ve kişiye ulaşmaya çalıştı. Hanın tarihine tanıklık edenlerle, bilim adamlarıyla ve yapının şimdiki kullanıcılarıyla görüşüldü. Antropolog Burak Sevingen eski yeni, yaklaşık 20 bin fotoğraf ve 40 saati aşkın video kaydını bir araya getirdi. Oluşturulan devasa dökümün bir bölümü, ait olduğu mekânda, Valide Han’da şu anda sergileniyor. Toplanan malzemenin kitap halinde yayınlanması da projenin hedefleri arasında.
Han yahut turizm
YTÜ Sanat Yönetimi Programı Öğretim Görevlisi Zerrin İren Boynudelik Büyük Valide Han çalışmasının, Tarihi Yarımada’nın tartışmalı “Müze Kent” projesine alet edildiği ve şehrin köklü yerleşimlerinin “kentsel dönüşüm” kapsamında bir şantiyeye dönüştürüldüğü bugünlerde ortaya çıkmasını anlamlı buluyor: “Hanın geleceğine dair verilecek karar Tarihi Yarımada’nın da geleceğiyle doğrudan ilgili. Hanın otele dönüştürülmesi gibi bir beklenti var. Ama umuyorum bu şansı hiçbir zaman bulamazlar.”
Boynudelik, bugünkü kullanıcılarıyla bile hanın Osmanlı dönemindeki işlevine yakın bir bütünlüğe sahip olduğunu ve bu nedenle de korunmasının gerektiğine inanıyor. “Turizm her şeyin önünde ve üstünde olması gereken bir şey mi” sorusunu yönelten sanat tarihçisi sadece turizm geliri amaçlayan bir dönüşümün, kentin kimliğini tehdit ettiğini dile getiriyor. “Bütün tarihi yapıları aynı modelle değiştiremeyiz” diyor.
“Kuruluşundan Günümüze Büyük Valide Han” sergisi, 15 Ocak’a kadar sergiye isim veren mekânda görülebilir. Sergi şubatın ikinci haftasında Yıldız Teknik Üniversitesi’nin Barbaros Bulvarı’ndaki merkez kampüsüne taşınıyor.
